DENKRAMEN EN VERHALEN

Tijd is een gebeurtenis en ruimte een vorm. Geen elementen die wij door onze waarneming zelf aan de werkelijkheid toevoegen zoals Kant dacht. Wij kunnen ons een situatie zonder ruimte en tijd niet voorstellen, het heelal kan blijkbaar prima spelen met ruimte en tijd, getuige het bestaan van hoogstwaarschijnlijk miljarden zwarte gaten.

Er gebeuren dingen die wij niet kunnen begrijpen, ons althans niet voor kunnen stellen. Onze wiskunde sneuvelt en er ontstaan een singulariteiten, punten waarin materie tot oneindige dichtheid is samengeperst en waarin ruimte oneindig gekromd is. Tijd en ruimte worden blijkbaar ingekrompen uitgebreid, stilgezet en oneindig gekromd, als alle vormen en gebeurtenissen. Kant had daar nog geen besef van (hoewel wel een vaag vermoeden).

Nu wat aardser.

Door de miljoenen gebeurtenissen die wij beleven als tijdbelevers, waaronder ook gedachten, ontwikkelen we een denkraam. Gebeurtenissen gecombineerd met gedachten (gedachten zijn ook gebeurtenissen) genereren denkramen. De term denkraam is uitgevonden door Maarten Toonder (zie Wikipedia), min of meer analoog aan het Engelse frame of mind. Iedereen heeft een denkraam, gevuld met verhalen en een perceptie van zichzelf.

Ook dieren hebben een denkraam. Een hond heeft een denkraam waarin geuren een belangrijke rol spelen, een walvis, een olifant elk organisme heeft een eigen denkraam, het zijn van een walvis, olifant mens etc. is ook een gebeurtenis.

Onderling verschillen de denkramen van alle mensen. We hebben verschillende hobby’s, belangstellingen, muziekvoorkeuren, politieke meningen etc. Als we iemand anders ontmoeten, ontmoeten in feite twee denkramen en daarbinnen twee series verhalen elkaar.

Zoal we in de vorige blog gezien hebben sprak Gadamer, een Duitse filosoof die in 2002 op 102 jarige leeftijd is gestorven, over de werkingsgeschiedenis van de tijd, van horizonversmelting tussen geïnterpreteerde en interpreet bij het verstaan van bijvoorbeeld teksten.

Bij interpretatie ontstaat steeds iets nieuws, verstaan is op de toekomst gericht. Zowel de betekenis van het geïnterpreteerde als de interpreet veranderen bij interpretatie.

Steeds is echter maar een deel van de waarheid bereikbaar, een complete integratie tussen geïnterpreteerde (tekst) en interpreet is niet bereikbaar. Beide hebben een eigen denkhorizon, denkraam dus. Bij Gadamer gaat het bij overleveringen uit het verleden.

Maar hetzelfde kun je zeggen voor bijvoorbeeld mensen die nog in het stenen tijdperk leven en moderne mensen die elkaar interpreteren in dezelfde tijd.

Hetzelfde geldt als mensen dieren proberen te “interpreteren” en andersom (overigens heeft Gadamer het daar niet over).

Steeds vindt er een horizonversmelting dan wel een versmelting van denkramen plaats, een complete integratie van denkramen is onmogelijk. Wij kunnen niet rechtstreeks in elkaars hoofden “lezen” met dezelfde gedachten (Gadamar spreekt overigens niet over denkramen, dat is eigen interpretatie).

Als mensen elkaar ontmoeten ontstaat er dus altijd een gedeeltelijke denkraamversmelting en iets nieuws, beide veranderen (ook als ze besluiten dat ze niets met elkaar te maken willen hebben).

Mensen, of zo gewenst breder geformuleerd, levende wezens, interpreteren elkaar voortdurend. Bijvoorbeeld roofdieren interpreteren prooidieren en voor beiden veranderd er wat.

De menselijke samenleving en cultuur is een versmelting van miljarden denkramen ook tussen denkramen die wat betreft tijd van elkaar gescheiden zijn, zodat steeds iets nieuws ontstaat.

Hoe meer mensen er bij elkaar zijn, hoe meer ze communiceren, hoe meer denkramen versmelten tot iets nieuws, hoe sneller culturele ontwikkelingen gaan.

Maskers van Emil Nolde invloed "primitieve" kunst op het expressionisme.

Binnen een denkraam spelen verhalen een grote rol. Wij hebben allemaal wat je zou kunnen noemen “verhalen” in ons hoofd die deel uitmaken van onze persoonlijkheid.

Religie is een verhaal, maar ook wetenschap.

Verder zou je kunnen noemen carrière, verhalen van wraak en vergelding, vergeving en medelijden, kunst, muziek en beroep, gezondheid en ziekte, gezinsleven, seks, huwelijk, je hebt politieke verhalen, sport, huisvesting, vervoer, filosofische verhalen als boeddhisme, existentialism en stoïcisme, en niet in de laatste plaats heb je fantasieverhalen sprookjes, romans die de kijk op het leven beïnvloeden. Al die verhalen zijn in meerdere denkramen ontstaan en leiden in elk denkraam een eigen leven. Sommige verhalen sluiten andere verhalen uit. Bekende voorbeelden daarvan zijn extreme vormen van godsdienst, fascisme en communisme. Verhalen voortkomend uit gedachten/gebeurtenissencomplexen overgenomen of “bedacht”door een groep mensen bedoeld om mensen te beheersen. Gedachtencomplexen verstrengeld met een heerszuchtige bureaucratie dan wel aristocratie.

Daarnaast heb je verhalen die mensen angst aanjagen, bijvoorbeeld oorlog of criminaliteit.
Een verslaving is meestal verbonden met een verhalencomplex over zichzelf en de stof dan wel activiteit waaraan men verslaafd is.

Verder zijn er veel troostende dan wel humoristische verhalen. Ook aan muziek is een verhaal verbonden, persoonlijke verhalen maar ook gedeelde, denk aan opera’s en musicals, popmuziek, waarbij muziek een verhaal meekrijgt, eventueel verbonden met het verhaal van de muzikant.

Sommigen denken met hun verhaal alles te kunnen verklaren, zoals we eerder zagen, en verketteren andere verhalen, bijvoorbeeld extreme aanhangers van religies, maar ook enkele wetenschappers. Er is volgens hen maar één verhaal van belang, andere visies of benaderingswijzen staan naast de werkelijkheid. Men kan in deze gevallen van een klein denkraam spreken.

Romans doen iets met al die verhalen, smeden deze verhalen om tot een zinvolle eenheid, ontstaan in het denkraam van een persoon. Ze kunnen het denkraam van anderen verruimen met hun visie op de werkelijkheid.

Caravaggio gebruikt clair-obscure waardoor licht/donkercontrasten sterker wordt uitgebeeld als ze in werkelijkheid vaak zijn.

Verhalen belichten de wereld van een bepaalde kant, de werkelijkheid heeft echter veel kanten. Geen enkel verhaal belicht de hele werkelijkheid, we hebben niet het perceptievermogen van de natuur meegekregen om deze helemaal te bevatten. De vraag is of er uberhaupt één werkelijkheid bestaat.

De wijste mens, denk ik, is degene die in staat is de werkelijkheid aan de hand van meerdere verhalen te beschouwen. Meerdere verhalen die ieder van een andere kant de werkelijkheid belichten. Kennen, interpreteren en relativeren zijn daarbij de sleutelwoorden. Je hebt hoopvolle verhalen, maar ook heel cynische, beide verhalen bergen een waarheid in zich, de kunst is vaak om dat te erkennen.

Je hebt verhalen die mensen zichzelf vertellen naar aanleiding van nare gebeurtenissen in hun leven. Bijvoorbeeld echtscheiding, ziekte of mislukking. Die verhalen kunnen somber, berustend of cynisch zijn, maar ook hoopvol. Geen van deze verhalen dekt de hele gebeurtenis, alleen aspecten daarvan. De gebeurtenis in zijn geheel is niet in één verhaal te vatten, dat geldt voor positieve gebeurtenissen. Van belang is het om een ruim denkraam te ontwikkelen.