VERHALEN EN HET UIT DE HAND LOPEN

Margritte

Fantasieverhalen berusten deels op gedachten, op fantasie. Ook gedachten zijn gebeurtenissen. Het is juist iets van onze wetenschappelijke revolutie om een zeer scherp onderscheid te maken tussen "echt gebeurd"en fantasie. Een scherp onderscheid kwam er tussen de werkelijke wereld en de binnenwereld. In de tijd dat godsdiensten en mythen ontstonden bestond dat onderscheid nog niet zo sterk. Mythes waren niet zozeer echt gebeurd dan wel dat ze "echte gebeurtenissen" afspiegelden en interpreteerden. Dromen en fantasie weerspiegelen ook een werkelijkheid. Bijvoorbeeld Ra de zonnegod die elke avond met zijn bark door de onderwereld reist, prachtige verhalen.

De lichtgod appollo heeft ons echter bevrijd uit de dionysische duisternis. Onderscheid tussen werkelijkheid en fantasie is aangescherpt. Daarmee is de mens van spoken, geesten, duivels en spookgoden bevrijd.

Scene uit Solaris van Andrej Tarkovski film naar een boek van Stanislaw Lem.

Fantasieën materialiseren zich in de buitenwereld in neutrino's. Zo communiceert de planeet Solaris.

De weerspiegelende/interpreterende rol is tegenwoordig aan kunstenaars toebedeeld. Vroeger waren priesters, kunstenaars en wetenschapper vaak één en dezelfde persoon.
Sjamanen en bijvoorbeeld druïden maakten geen onderscheid tussen mythen, wetenschappelijke verhalen, kunst. Dat is na de verlichting veranderd, kunstenaars gaan over fantasie en "kunstzinnige" interpretatie van de wereld, priesters over de deels achterhaalde werkelijkheid en wetenschappers gaan voor het echte, het verklaren van gebeurtenissen in de buitenwereld en gebeurtenissen in het "innerlijk" alsof het gebeurtenissen in de buitenwereld zijn.
Toch bleef men verlangen naar de oude (geïdealiseerde) gevoelseenheid, bijvoorbeeld in het "gesamtkunstwerk".

Autoriteit van een persoon bepaalde voorheen het "waarheidsgehalte" van zijn verhalen, boven oude aktes staan dan ook uitgebreide bezweringsformules en titelatuur.
Tijdens de verlichting werd gesteld dat de rede het waarheidsgehalte van beweringen bepaalde, hoewel, nog steeds, beweringen van prof. dr. hebben een hoger "waarheidsgehalte". Met alle frauduleuze gevolgen van dien. Toen Heidegger een nazi bleek te zijn geweest schrok iedereen zich dood. Iemand die op bepaalde gebieden dingen scherp heeft doorzien moet dat toch immers op alle gebieden doen. Hij was toch immers iemand "die er toe deed". Ook van recente wetenschapsfraude schrikt men, dat past niet bij het verhaal dat bij deze personen hoort.

van studiohajo

Op een gegeven moment houdt het menselijk perceptievermogen ten opzichte van de : buitenwereld"op (althans in ieder geval tijdelijk), bijvoorbeeld bij de oerknal en ontstaan er weer mythes, vaak wel wetenschappelijk gefundeerd maar niettemin onbewezen.

Begin van het heelal is een probleem voor de wetenschap. Een begin overstijgt de fysica, als er een begin is zijn er twee dingen, een fysica en een begin. Het idee van de grieken was beter behapbaar, tijd en ruimte zouden als een eeuwig podium zijn.
Wat is de oplossing, je plaatst het opgerichte podium, het heelal op nog een groter podium dat wel eeuwig is, een multiversum, iets waar wetenschappers over fantaseren.
Een andere mogelijkheid is dat je als volgt te redeneert. De mens kan dingen maken. De wereld heeft een begin dus er moet "iemand" zijn die de boel gemaakt heeft. Aldus word God geschapen naar ons beeld.
Wetenschappelijke sciencefiction fantasieën, waarvan overigens door de wetenschap wordt toegegeven dat het (onderbouwde) fantasieën zijn komen in de buurt van religie (waarvan de aanhangers niet toegeven dat hun ideeën op fantasie berusten). Wij scheppen voor ons een virtual reality. Zou het onmogelijk zijn dat onze hele wereld een virtual reality geschapen door een andere wereld is. In feite zag Plato onze wereld ook als een virtual reality van een hogere ideeënwereld.

Aldus proberen we met verhalen, fantasieën en dromen onze wereld, onze waarnemingen te verklaren, te interpreteren en te onderbouwen. Zozeer zelfs dat wij in feite als persoonlijkheid als het ware een kluwen al dan niet samenhangende verhalen zijn. Ook normale personen dragen vaak volkomen tegenstrijdige verhalen met zich mee.

Kluwen

In feite zijn wetenschap, kunst, godsdienst, politiek kluwen van meer of minder samenhangende verhalen.
Marketing en reclame probeert een product of dienst aan een serie verhalen te verbinden. Als je je ongezonde of slechte product aan stoere cowboys, woeste hooglanden, goudgele graanvelden, bergpassen of een leven in Zwitserland kunt verbinden dan verkoop je.

Je verkoopt geen product, je verkoopt een verhaal is een populaire marketingslogan. Hetzelfde geldt voor politieke propaganda. Je machtsgreep moet je in een serie aansprekende verhalen, waaraan je al dan niet zelf geloof aan hecht, verpakken.

John Wayne

Dat begrepen bijvoorbeeld de Romeinse keizers al, Zij verbonden zich met goden en mythen en omdat in die tijd innerlijke  "binnenwereld" en objectieve "buitenwereld" nog niet strikt gescheiden waren lukte dat prima.
Ook moderne leiders koppelen zich aan moderne mythen en dat lukt ook gedeeltelijk. Denk aan Reagan met de cowboymythe was verbonden, maar ook aan Poetin, die met zijn vermeende lichaamskracht en "heldendaden" in straaljagers en op berenjacht de sterke man speelt.
Daden van mensen en hun machtsstrevingen worden in verhalen uitgedrukt. Om bijvoorbeeld Obama hangt een verhaal, maar ook om Poetin. Een verhaal dat een nare wending dreigt te nemen.

Poetin

Hoe het uit de hand liep

BEGIN VERBINDT GEBEURTENISSEN

Alle gebeurtenissen hangen samen, er is een begin van tijd en ruimte, je kunt terug redeneren.

Een muziekstuk is een verzameling van klanken. Het feit dat er samenhang tussen de klanken is maakt het tot muziek. De ene klank vloeit uit de andere voort. Er is sprake van een verhaal, van een zinvolle menging van klankgebeurtenissen. Er ontstaat een verhaal, muziek is een verhaal. Als een orkest eeuwig zou spelen met willekeurige klanken uitgevoerd door robots, dan zou misschien eens in de 2000 miljard jaar of zo, statitisch gezien toevallig de 9^e symphonie van Beethoven klinken, maar deze zou zonder zin zijn.

Dali

De zon scheen op de zee, ik moest naar binnen rennen, zijn twee gebeurtenissen zonder samenhang.

De zon scheen op de zee, daardoor verdampte het water er ontstonden wolken, ik moest naar binnen rennen omdat ik anders nat werd. Hier is sprake van een zinvolle reeks gebeurtenissen, als in een muziekstuk de klanken, een verhaal. We streven er altijd naar om gebeurtenissen op een zinvolle wijze tot een verhaal te verbinden. Onze perceptie van de werkelijkheid zit vol verhalen.We proberen alle gebeurtenissen aaneen te rijgen tot zinvolle verhalen.

Kan dit?

Jazeker.

Stel je hebt een podium dat eeuwig bestaat. In de rechter bovenhoek gebeurt iets, daarna gebeurt iets onafhankelijk van de vorige gebeurtenis in de linker bovenhoek. Beide gebeurtenissen hebben niets met elkaar te maken. Voor eeuwig blijven ze gescheiden van elkaar. Maar stel nu eens dat het podium ooit opgericht is. Dan hebben beide gebeurtenissen wel een bepaalde grond. Ze hadden nooit plaatsgevonden als het podium nooit was opgericht. Ze hebben uiteindelijk een gemeenschappelijke grond, de oprichting van het podium.

Margritte

Hetzelfde geldt voor het heelal. Het feit dat onder meer Georges Lemaitre ontdekt heeft dat het heelal (daarmee ook tijd en ruimte) een begin heeft  maakt verschil. De big bang was laatst weer in de belangstelling omdat er bewijs voor de inflatietheorie is gevonden.

Alle gebeurtenissen zijn uiteindelijk met elkaar verbonden, uiteindelijk wortelen ze in het oerbegin, in een oer gebeurtenis. Vanuit elke gebeurtenis kun je in theorie causaal terug redeneren naar gebeurtenissen die daaraan ten grondslag liggen en uiteindelijk naar een oerbegin. Als het heelal een eeuwig podium zou zijn (zoals de Grieken dachten) dan zou dat niet kunnen, uiteindelijk zou je als het ware in het luchtledige redeneren, gebeurtenissen zouden in het luchtledige kunnen hangen, ontstaan in hun hoek van het eeuwige podium. Als er een begin is kan dat niet.

Hetzelfde geldt voor ons leven. Als we geen begin dan wel einde zouden hebben zou het geen zin hebben om gebeurtenissen met elkaar te verbinden. Een gebeurtenis vindt dan plaats, maar waar zou de gebeurtenissen in wortelen. Laat ze gebeuren. Ze zouden verdwijnen als stof in de wind.

Een in de eeuwigheid werkend geheugen is ook moeilijk voor te stellen. Een geheugen graaft in de tijd, in een eeuwigheid kun je niet "terug herinneren".

Vampier leeft eeuwig, dat valt niet mee

Maar juist het feit dat ze binnen een beperkte context plaatsvinden, dat ze misschien dan niet met elkaar maar uiteindelijk met geboorte en dood van de waarnemer te verbinden zijn geeft ze zin.

Uiteindelijk zijn alle gebeurtenissen te herleiden tot een begin, alles is met elkaar te verbinden, terug geredeneerd meestal eerder, maar uiteindelijk in het oerbegin van het eigen leven dan wel het begin van alles.

Waar de oer-gebeurtenis vandaan komt is vooralsnog onbekend.

Sommige religieuzen poneren een soort meneer met baard. Sommige natuurkundigen een multiversum theorie. Die meneer met baardtheorie lijkt mij redelijk onzinnig en vaak niet eens leuk, maar dat is een persoonlijke mening.

 Deel Sixtijnse kapel

Enkele natuurkundigen poneren multiversumtheorieën, er zou, aldus enkele varianten, een oneindig aantal heelallen zijn. Deze theorieën vind ik bijzonder interessant. De vraag is of ze "waar"dan wel "zinvol"zijn, het zijn verhalen en horen wat dat betreft gewoon in dit heelal en wel in het menselijk hoofd. Ze zijn niet te bewijzen.

Multiversum

We rijgen dus gebeurtenissen aaneen tot verhalen. Onbewust besef van eindigheid en begin doen ons ertoe neigen om gebeurtenissen aaneen te rijgen.

Op allerlei manieren zijn gebeurtenissen aan elkaar te rijgen tot verhalen. Aldus krijg je talloze verhalen op allerlei gebied. Al dan niet terecht worden gebeurtenissen met elkaar verbonden.Vaak liggen verbanden tussen gebeurtenissen anders en verder terug dan we aannemen. Vaak zijn gebeurtenissen wel met elkaar verbonden maar op een andere manier als sommige verhalen beweren en vaak op verschillende manieren, alleen het ene verhaal benadrukt de ene connectie en het andere verhaal de andere connectie. Verhalen hebben alles met geheugen te maken. We proberen gebeurtenissen die ons geheugen opslaat tot verhalen te verbinden. Verhalen bestaan dus bij de gratie van een begin, we weten dat uiteindelijk alle gebeurtenissen een connectie met elkaar hebben. Zonder begin zouden gebeurtenissen op zich kunnen staan, niet verbonden met andere gebeurtenissen, als in hoeken van een eeuwig bestaand podium.  Het leven en het heelal zelf is niet zo’n eeuwig bestaand podium. Het heelal heeft ook een begin, over een eventueel einde weten we minder. Gebeurtenissen in het heelal zijn te allen tijde tot elkaar te herleiden, vroeg of nog vroeger.

Omdat ons leven maar kort is en gebeurtenissen van allerlei aard zich voordoen is het niet makkelijk om gebeurtenissen die zich in het bestek van een mensenleven vóór doen op de juiste manier aan elkaar te koppelen.

Vaak leggen we dan ook irrationele verbanden. Om een voorbeeld te noemen, als we aan iemand denken en die persoon belt op, dan denken we aan telepathie. Telepathie bestaat helemaal niet en beide gebeurtenissen, het denken aan een persoon en het opbellen van die persoon hebben helemaal niets met elkaar te maken.

irrationele verbanden (Escher)

Op ander niveau wel verband tussen beide gebeurtenissen, er is telefoon uitgevonden, ik heb die persoon toen en toen leren kennen, we hadden allebei onze telefoon binnen handbereik etc. etc.

Eerst zijn er de verhalen, daarna is er de taal die deze verhalen afbeelden. Verhalen zijn ouder dan taal. Wel gaan verhalen door de taal een eigen leven leiden en zich ontwikkelen. Ook dieren hebben hun verhalen, ook al kennen we deze maar gedeeltelijk en zijn deze niet zozeer in taal aanwezig dan wel in waarnemingsconcepten en complexen.

DENKRAMEN EN VERHALEN

Tijd is een gebeurtenis en ruimte een vorm. Geen elementen die wij door onze waarneming zelf aan de werkelijkheid toevoegen zoals Kant dacht. Wij kunnen ons een situatie zonder ruimte en tijd niet voorstellen, het heelal kan blijkbaar prima spelen met ruimte en tijd, getuige het bestaan van hoogstwaarschijnlijk miljarden zwarte gaten.

Er gebeuren dingen die wij niet kunnen begrijpen, ons althans niet voor kunnen stellen. Onze wiskunde sneuvelt en er ontstaan een singulariteiten, punten waarin materie tot oneindige dichtheid is samengeperst en waarin ruimte oneindig gekromd is. Tijd en ruimte worden blijkbaar ingekrompen uitgebreid, stilgezet en oneindig gekromd, als alle vormen en gebeurtenissen. Kant had daar nog geen besef van (hoewel wel een vaag vermoeden).

Nu wat aardser.

Door de miljoenen gebeurtenissen die wij beleven als tijdbelevers, waaronder ook gedachten, ontwikkelen we een denkraam. Gebeurtenissen gecombineerd met gedachten (gedachten zijn ook gebeurtenissen) genereren denkramen. De term denkraam is uitgevonden door Maarten Toonder (zie Wikipedia), min of meer analoog aan het Engelse frame of mind. Iedereen heeft een denkraam, gevuld met verhalen en een perceptie van zichzelf.

Ook dieren hebben een denkraam. Een hond heeft een denkraam waarin geuren een belangrijke rol spelen, een walvis, een olifant elk organisme heeft een eigen denkraam, het zijn van een walvis, olifant mens etc. is ook een gebeurtenis.

Onderling verschillen de denkramen van alle mensen. We hebben verschillende hobby’s, belangstellingen, muziekvoorkeuren, politieke meningen etc. Als we iemand anders ontmoeten, ontmoeten in feite twee denkramen en daarbinnen twee series verhalen elkaar.

Zoal we in de vorige blog gezien hebben sprak Gadamer, een Duitse filosoof die in 2002 op 102 jarige leeftijd is gestorven, over de werkingsgeschiedenis van de tijd, van horizonversmelting tussen geïnterpreteerde en interpreet bij het verstaan van bijvoorbeeld teksten.

Bij interpretatie ontstaat steeds iets nieuws, verstaan is op de toekomst gericht. Zowel de betekenis van het geïnterpreteerde als de interpreet veranderen bij interpretatie.

Steeds is echter maar een deel van de waarheid bereikbaar, een complete integratie tussen geïnterpreteerde (tekst) en interpreet is niet bereikbaar. Beide hebben een eigen denkhorizon, denkraam dus. Bij Gadamer gaat het bij overleveringen uit het verleden.

Maar hetzelfde kun je zeggen voor bijvoorbeeld mensen die nog in het stenen tijdperk leven en moderne mensen die elkaar interpreteren in dezelfde tijd.

Hetzelfde geldt als mensen dieren proberen te “interpreteren” en andersom (overigens heeft Gadamer het daar niet over).

Steeds vindt er een horizonversmelting dan wel een versmelting van denkramen plaats, een complete integratie van denkramen is onmogelijk. Wij kunnen niet rechtstreeks in elkaars hoofden “lezen” met dezelfde gedachten (Gadamar spreekt overigens niet over denkramen, dat is eigen interpretatie).

Als mensen elkaar ontmoeten ontstaat er dus altijd een gedeeltelijke denkraamversmelting en iets nieuws, beide veranderen (ook als ze besluiten dat ze niets met elkaar te maken willen hebben).

Mensen, of zo gewenst breder geformuleerd, levende wezens, interpreteren elkaar voortdurend. Bijvoorbeeld roofdieren interpreteren prooidieren en voor beiden veranderd er wat.

De menselijke samenleving en cultuur is een versmelting van miljarden denkramen ook tussen denkramen die wat betreft tijd van elkaar gescheiden zijn, zodat steeds iets nieuws ontstaat.

Hoe meer mensen er bij elkaar zijn, hoe meer ze communiceren, hoe meer denkramen versmelten tot iets nieuws, hoe sneller culturele ontwikkelingen gaan.

Maskers van Emil Nolde invloed "primitieve" kunst op het expressionisme.

Binnen een denkraam spelen verhalen een grote rol. Wij hebben allemaal wat je zou kunnen noemen “verhalen” in ons hoofd die deel uitmaken van onze persoonlijkheid.

Religie is een verhaal, maar ook wetenschap.

Verder zou je kunnen noemen carrière, verhalen van wraak en vergelding, vergeving en medelijden, kunst, muziek en beroep, gezondheid en ziekte, gezinsleven, seks, huwelijk, je hebt politieke verhalen, sport, huisvesting, vervoer, filosofische verhalen als boeddhisme, existentialism en stoïcisme, en niet in de laatste plaats heb je fantasieverhalen sprookjes, romans die de kijk op het leven beïnvloeden. Al die verhalen zijn in meerdere denkramen ontstaan en leiden in elk denkraam een eigen leven. Sommige verhalen sluiten andere verhalen uit. Bekende voorbeelden daarvan zijn extreme vormen van godsdienst, fascisme en communisme. Verhalen voortkomend uit gedachten/gebeurtenissencomplexen overgenomen of “bedacht”door een groep mensen bedoeld om mensen te beheersen. Gedachtencomplexen verstrengeld met een heerszuchtige bureaucratie dan wel aristocratie.

Daarnaast heb je verhalen die mensen angst aanjagen, bijvoorbeeld oorlog of criminaliteit.
Een verslaving is meestal verbonden met een verhalencomplex over zichzelf en de stof dan wel activiteit waaraan men verslaafd is.

Verder zijn er veel troostende dan wel humoristische verhalen. Ook aan muziek is een verhaal verbonden, persoonlijke verhalen maar ook gedeelde, denk aan opera’s en musicals, popmuziek, waarbij muziek een verhaal meekrijgt, eventueel verbonden met het verhaal van de muzikant.

Sommigen denken met hun verhaal alles te kunnen verklaren, zoals we eerder zagen, en verketteren andere verhalen, bijvoorbeeld extreme aanhangers van religies, maar ook enkele wetenschappers. Er is volgens hen maar één verhaal van belang, andere visies of benaderingswijzen staan naast de werkelijkheid. Men kan in deze gevallen van een klein denkraam spreken.

Romans doen iets met al die verhalen, smeden deze verhalen om tot een zinvolle eenheid, ontstaan in het denkraam van een persoon. Ze kunnen het denkraam van anderen verruimen met hun visie op de werkelijkheid.

Caravaggio gebruikt clair-obscure waardoor licht/donkercontrasten sterker wordt uitgebeeld als ze in werkelijkheid vaak zijn.

Verhalen belichten de wereld van een bepaalde kant, de werkelijkheid heeft echter veel kanten. Geen enkel verhaal belicht de hele werkelijkheid, we hebben niet het perceptievermogen van de natuur meegekregen om deze helemaal te bevatten. De vraag is of er uberhaupt één werkelijkheid bestaat.

De wijste mens, denk ik, is degene die in staat is de werkelijkheid aan de hand van meerdere verhalen te beschouwen. Meerdere verhalen die ieder van een andere kant de werkelijkheid belichten. Kennen, interpreteren en relativeren zijn daarbij de sleutelwoorden. Je hebt hoopvolle verhalen, maar ook heel cynische, beide verhalen bergen een waarheid in zich, de kunst is vaak om dat te erkennen.

Je hebt verhalen die mensen zichzelf vertellen naar aanleiding van nare gebeurtenissen in hun leven. Bijvoorbeeld echtscheiding, ziekte of mislukking. Die verhalen kunnen somber, berustend of cynisch zijn, maar ook hoopvol. Geen van deze verhalen dekt de hele gebeurtenis, alleen aspecten daarvan. De gebeurtenis in zijn geheel is niet in één verhaal te vatten, dat geldt voor positieve gebeurtenissen. Van belang is het om een ruim denkraam te ontwikkelen.